اسلام و حقوق کارگر

امامان و پیشوایان دین (ع) ، در سخن و در عمل، به کار و اشتغال تاکید داشته و از بیکاری به شدت دوری کرده‌اند. در روایات آمده است «کسی که به کار و تلاش مشغول است، از کسی که کار را رها کرده و به عبادت خدا مشغول است اجر و پاداشی فزونتر دارد» و نیز در روایات است که دعای بیکار هر چند عابد باشد مستجاب نمی‌شود. هم چنین در روایات است که پیامبر اکرم کارهای خانه را انجام می‌داد و نیز در خبر است که امام صادق (ع) فرمود:

 «هر آن کس که جامه خود را بدوزد و نعلینش را وصله زند و کالای مورد نیاز خانه را خود حمل کند، از تکبر ایمن باشد. »

 

از حضرت علی (ع) نقل شده است که فرمود:

 «روزی در مدینه سخت گرسنه بودم، از شهر بیرون شدم تا کاری پیدا کنم و مزدی به دست آورم. مقداری از شهر دور شدم به کنار خانه زنی رسیدم و دیدم مقداری گِل خشک انباشته است دانستم وی می‌خواهد آن گل‌ها را جهت ساختمان، تر کند، به نزد او رفتم و با وی قرار بستم درازای هر دلو بزرگ آب که بر آن گل‌ها بریزم یک دانه خرما بستانم. شانزده دلو کشیدم و از سنگینی دلوها دستم تاول زد. وی شانزده دانه خرما به من داد و من خرماها را به نزد پیامبر (ص) بردم و دو نفری آن‌ها را خوردیم. »

در روایات اسلامی از امیرالمؤمنین (ع) ، درباره احیای زمین، ایجاد باغ‌ها، حفر قنوات، کارگری برای دیگران و. . . بسیار سخن به میان آمده است.

 

امام صادق (ع) فرمود:

 «امیرالمؤمنین (ع) بیل می‌زد و زمین را احیاء می‌کرد و از در آمد و دسترنج خویش هزار بنده آزاد کرد» تمام این‌ها حاکی از ارزشمندی کار و کارگری، و مذموم بودن تنبلی و کسالت و بیکاری است.

در احادیث و روایات اسلامی از کار کردن به عنوان عملی دنیوی و اخروی یاد شده که دارای اجر و ثواب بسیار است و نسبت به آن توصیه‌های بسیاری شده است به طوری که عنوان «جهاد کننده در راه خدا» بر کارگری که برای اداره زندگی خانواده‌اش سعی و تلاش می‌کند اطلاق شده است. حضرت علی (ع) فرموده است:

 «خداوند به حضرت داود (ع) وحی فرستاد که تو بنده بسیار خوبی هستی و تنها نقطه ضعفی که در تو وجود دارد این است که کار نمی‌کنی و از دسترنج خود امرار معاش نمی‌کنی بلکه از بیت المال حقوق می‌گیری. داود چهل روز گریست و سپس به شغل آهنگری روی آورد و از آن طریق مخارج خود را تأمین نمود. »

 

شخصی گفت: دیدم امام صادق (ع) در زمینی کار می‌کند و از شدت گرما پیوسته عرق می‌ریزد. عرض کردم فدایت شوم بیل را به من بدهید تا این کار را انجام دهم. فرمود دوست دارم در طلب رزق و روزی، گرمای خورشید مرا آزار دهد و من اجر و پاداش ببرم. در روایات است که حضرت علی (ع) هیزم جمع می‌کرد، چشمه و قنات حفر می‌نمود، باغ و مزرعه آبیاری می‌کرد و حضرت زهرا (س) گندم آرد می‌کرد و نان می‌پخت. حضرت صادق (ع) فرمود: «خداوند انسانی را که خوابیدن و بیکاری او زیاد باشد مبغوض می‌دارد. »

 

یکی از صوفیه‌ها به نام محمد بن منکدر گفت:

در یک روز گرم تابستان دیدم امام باقر (ع) مشغول زراعت است و عرق از سراپای او جاری است به او گفتم: اگر شما در این حال بمیرید در چه حالی از دنیا رفته‌اید؟ آیا در حال حرص زدن برای دنیا نمرده‌اید؟ حضرت فرمود: «اگر در این حال بمیرم در حال عبادت و اطاعت خدا مرده‌ام؛ چون من عرق می‌ریزم و کار می‌کنم تا محتاج تو و امثال تو نباشم. »

 

کارگری نزد امام صادق (ع) آمد و گفت من کارگری هستم که دیگر توان کار ندارم و دستم قدرت ندارد. حضرت فرمود:

 «برو کار کن اگر با دست نمی‌توانی کارکنی بار بر روی سرت بگذار و ببر و با این کار عزت خود را حفظ کن و زن و بچه‌ات را در آسایش و رفاه قرار بده»

پیامبر اکرم (ع) فرمود:

 «بعضی از گناهان فقط با سعی در طلب رزق و روزی و درآمد آبرومند پاک می‌شود» و فرمود:

 «کسی که از راه حلال در طلب دنیا باشد و قصد او (از کار کردن) توسعه دادن زندگی زن و بچه، و بی نیازی از تقاضا کردن از دیگران، و نیز رسیدگی به همسایگان و مستمندان باشد در حالی که صورتش چون ماه شب چهاردهم درخشندگی دارد به دیدار خداوند می‌شتابد. »

 

و نیز فرمود:

 «خداوند بنده‌ای را که سختی بکشد تا در آمدی کسب کند و بی نیاز از دیگران شود دوست دارد. »

کارگر و حقوق او

کارگر از نظر قانون کار، کسی است که به هر عنوان در مقابل دریافت حق السعی (اعم از مزد، حقوق، سهم سود و سایر مزایا) به درخواست کارفرما کار می‌کند.

کارگر در دیدگاه اسلام بسیار محترم و ارزشمند است، به طوری که رسول گرامی اسلام (ص) و امیر المومنین (ع) و سایر امامان معصوم (ع) از کار و کارگر تجلیل کرده و خود نیز کار می‌کردند و خود را کارگر می‌دانستند، و در تاریخ منقول است که حضرت علی (ع) باغ‌های دیگران را آبیاری می‌کرد و از آن‌ها دستمزد می‌گرفت.

و چون چنین است در معارف و احکام اسلامی، حقوقی برای کارگران معین شده و نسبت به اجرای دقیق آن‌ها تاکید بسیار شده است، تا جایی که امام سجاد (ع) در رساله حقوق خود می‌فرماید:

 «حق زیردستان بر تو آن است که بدانی ضعف آن‌ها و قدرت تو (از نظر مالی، بدنی و فکری) دلیل تسلط تو بر آنها شده است. پس باید با آنها به عدالت رفتار کنی و مانند پدری مهربان برای آنها باشی، از نادانی وجهل و اشتباه آنها درگذری و در عقوبت آنان تعجیل نکنی و بر این کارفرمایی که خدا به تو داده است سپاسگزار باشی. »

و در سخنی دیگر، از اذیت و آزار کردن نسبت به کارگران نهی فرموده است و صریحاً دستور مراعات حق آن‌ها را صادر کرده، می‌فرماید:

 «حق کسی که کارهای (خانه، مغازه، کارگاه، کارخانه) تو را انجام می‌دهد، آن است که بدانی او را خدا خلق کرده و در حقیقت از پدر و مادر تو است (آدم و حوا). تو مالک و خالق او نیستی و رزق او نیز در دست تو نیست. پس به او نیکی کن و آزارش مده. »

به عبارت دیگر می‌توان گفت که در روایات اسلامی، حقوقی برای زیر دستان ذکر شده است، که مناسب است در این جا نمونه‌هایی را تحت عنوان حقوق کارگردان یادآور شویم.

پیامبر اکرم (ص) فرمود:

 «حق کارگر بر کارفرما آن است که لباس و غذای خوب به او بدهد، بیش ازحد طاقت، او را به کار وا ندارد»

شخصی نزدرسول خدا (ص) آمد و گفت: تا چه مقدار اشتباهات و نافرمانی‌های کارگر را مورد عفو قرار دهیم؟ حضرت پس از مدتی سکوت فرمود: «روزی هفتاد مرتبه از او درگذر» و نیز فرمود:

 «همه شما نسبت به زیردستان و کارگزاران خود مسئول هستید. »

در روایت است که یکی از خدمتکاران و کارگران زن که در منزل امام سجاد (ع) کار می‌کرد، روزی برای وضوی حضرت آب از چاه آورده بود، اما ناگهان ظرف آب از دستش افتاد؛ آب‌ها بر آن حضرت ریخت، حضرت نگاهی به او کرد؛ اما قبل از آن که صحبتی بفرماید، آن زن تقاضای عفو و بخشش نمود و آیاتی از قرآن را خواند و امام سجاد فوراً از تقصیر او درگذشت. . .

 

حنان بن شبیب گوید:

چند نفر کارگر جهت کار در یکی از باغ‌های امام صادق (ع) اجیر کرده بودیم که تا عصر کار کنند؛ چون کارشان به اتمام رسید، حضرت به نماینده خود فرمود: «پیش از آن که عرقشان بخشکد مزدشان را بپرداز»

پیامبر اکرم (ص) فرمود:

 «خداوند تبارک و تعالی از هر گناهی می‌گذرد (با توبه) جز این که کسی مهریه زنی را منکر شود و یا حقوق کارگری را غصب کند و ادا ننماید»

 

به هر حال حقوق کارگر بر کارفرما به طور خلاصه به این شرح است:

۱ - خوراک و لباس او را به نحو مطلوب تأمین کند.

۲ - بیش از اندازه طاقت از او کار نکشد.

۳ - متکبرانه با او رفتار ننماید.

۴ - از خطاها و نافرمانی‌های او درگذرد.

۵ - دستمزد و حقوق او را کاملاً بپردازد.