شهادت میرزا کوچک خان جنگى

هـمـزمـان بـا او جـلوگـیـرى نـهـضـت مـشـروطـه در تـهـران ، شـمـارى از آزادیـخـواهـان رشـت کـانـونـى بـه نـام مـجـلس اتـحـاد تـشـکـیـل دادنـد و افـرادى بـه عـنوان فدائى گرد آوردند. میرزا کوچک خان که در آن دوران یک طلبه بود و افکار آزادیخواهانه داشت به مجلس اتحاد پیوست ، در سال 1289 شمسى ، در نبرد با نیروى طرفدار محمد على شاه در ترکمن صحرا شرکت داشت و در این نبرد زخیم و چندى در بادکوبه در یـک بـیـمـارسـتـان بـسـتـرى گـردیـد. در سـال 1294 شـمـسـى ، بـه جـاى مـجـلس ایـجـاد هـیـئت اتـحـاد اسـلام از یـک گـروه هـفـده نـفـرى در رشـت تشکیل گردید. بیشتر افراد این گروه روحانى بودند و میرزا کوچک خان عضو مؤ ثر آن بود. این هیئت هدف خود را خدمت به اسلام و ایران اعلام کرد و بـزودى مـیـرزا کـوچـک خـان رهـبـرى هیئت را بر عهده گرفت . پس از اشغال نواحى شمالى ایران از سوى ارتش روسیه تزارى ، هیئت اتحاد اسلام به مـبـارزه بـا ارتـش تـزارى پـرداخـت و یـک گروه مسلح به عنوان فدایى تشکیل داد و روستاى کسما را در ناحیه فومن مرکز کار خود قرار داد و در آنجا سـازمـان ادارى و نـظـامـى بـوجـود آورد. هـیـئت اتـحـاد اسـلام پـس از چـنـدى بـه کـمـیـتـه اتـحـاد اسـلام تـبـدیـل شـد و اعـضـاى آن بـه 27 نـفـر افـزایـش یـافـت و رهـبـرى کـمـیـتـه را مـیـرزا بـه عـهـده گـرفـت و تـا پـایـان سـال 1296 شـمـسـى ، بخش ‍ وسیعى از گیلان و قسمتى از مازندران و طارم و آستارا و طالش و کجور و تنکابن زیر نفوذ کمیته اتحاد اسلام در آمد. این کمیته ((نهضت جنگل )) و ((حزب جنگل )) نیز نامیده شده است .
فعالیتهاى نظامى نهضت جنگل
در فـروردیـن 1297، فـدائیـان نـهـضـت جـنـگـل پـس از چـنـد درگـیـرى بـا نـیـروهـاى انـگـلیـسـى مـواضـع مـهـم راه رشـت - مـنـجـیـل را در اخـتـیـار خـود گـرفـتـنـد. در خـرداد 1297 نـیـروى "کـلنـل پـیـچـراخـوف " افـسـر روسـى کـه قـصـد بـازگـشـت از ایـران را داشـت بـا ژنـرال "دانـسـتـرویـل " انـگـلیـسـى کـه او نـیـز مـى خـواسـت از طـریـق انـزلى بـه بـادوبـه بـرود هـم پـیـمـان شـدنـد و نـیـروهـاى روسـى در مـنـجیل با فدائیان کمیته اتحاد اسلام به نبرد پرداختند، در حالى که زره پوشها و هواپیماهاى انگلیس هم براى کمک به او به حرکت در آمده بودند. پـیـچـراخـوف راه مـنـجـیـل تا رشت و انزلى را گشود و پس از گشوده شدن این راه ، نیروهاى انگلیسى در دو طرف راه مستقر شدند. در این میان نیروى کـمـیـتـه اتـحـاد اسـلام رشت را تصرف کرد، اما پس از ده روز نیروهاى انگلیسى به کمک زره پوشها و هواپیماها رشت را تسخیر نمودند. در 27 مرداد 1297، مـیـان نـمـایندگان کمیته اتحاد اسلام با نمایندگان انگلیس در رشت قرار دادى امضا شد. امضاى این قرار داد چنان اختلاف نظر پدید آورد که مـیـرزا کـوچـک خـان بـه نـاچـار انـحـلال کـمـیـتـه اتـحـاد اسـلام را اعـلام داشـت و کـمـیـتـه انـقـلابـى گـیـلان را تشکیل داد. شمارى از سران کمیته اتحاد اسلام کناره گیرى کردند و شمارى از افراد تندرو در کمیته انقلابى گیلان عضویت یافتند.
براى از بین بردن نهضت جنگل ، وثوق الدوله در بهمن 1297، به وسیله سید محمد تدین پیام صلحى براى کوچک خان رهبرى نهضت فرستاد و از او خواست که نیروى مسلح خود را در اختیار دولت قرار دهد، اما پیام مؤ ثر واقع نشد. وثوق الدوله در 18 اسفند 1297، تیمور تاش را با اختیارات تام بـه اسـتاندارى گیلان فرستاد و در خرداد 1298، کلنل استاروسلسکى فرمانده نیروى قزاق با اختیارات تام ماءمور سرکوب نهضت گیلان شد. در عـمـلیـات تـسـخـیـر رشـت تـوپـخـانـه و هـواپـیـمـاهـاى نـظـامـى انـگـلیـس هـم شـرکـت داشـتـنـد. پـیـش از حـمـله کـلنـل "تـکـاچینکف " فرمانده اتریاد تهران نامه تامین براى میرزا نوشت ولى میرزا نپذیرفت و پس از درگیریهاى فراوان عده اى از سران نهضت از جـمـله دکـتـر حـشـمت که پزشک بود و به واسطه خدمات پزشکى محبوبیت زیادى در لاهیجان کسب کرده بود و در آنجا یک گروه چند صد نفرى به نام نـظـام مـلى گـرد آورده بود تسلیم نیروى دولتى در رشت شد. نیروهاى دولتى تصمیم گرفتند او را به واسطه نزدیک بودند به میرزا آزاد کرده تـا او مـیـرزا را تـرغـیـب بـه تسلیم کند و اگر موفق شد یا نشد خود را پس از ده روز معرفى نماید، اما دکتر حشمت پس از بازگشت به لاهیجان دچار تـردیـد شد و چون بازگشت او به تاءخیر افتاد، یک گردان مامور دستگیرى او شد. او با گردان دولتى دیگرى و شمارى از افراد نظام ملى کشته شدند و دکتر حشمت دستگیر و در دادگاه نظامى در 4 اردیبهشت 1298، محکوم به اعدام شد.
نهضت جنگل و رهبران انقلاب اکتبر روسیه
جنگلى ها در دوران تزارها قیام خود را آغاز و به مخالفت با آنان پرداختند اما در آغاز پیروزى انقلاب اکتبر، روابط جنگلى ها با روسها حسنه شد. پس ‍ از چندى روسها سیاست خود را تغییر و از حمایت نهضت جنگل دست کشیده و سرانجام به آن خیانت کردند.
در 28 اردیـبـهـشـت 1299 شـمـسـى ، ارتـش سـرخ تـحـت عـنـوان سـرکـوبـى بـه اصـطـلاح ضـد انـقـلابـیون وارد بنادر انزلى و غازیان شد. نهضت جـنـگـل کـه حـضـور نـیـروهـاى بـیـگـانـه در خـاک کـور بـرایـش قـابـل تـحـمـل نـبـود و حـضـور آنـان را بـه زیـان اسـتـقـلال ایـران مـى دیـد، اسـمـاعـیـل آقـا جـنـگـلى خـواهـرزاده مـیـرزا را بـه عـنـوان نـمـایـنـده بـه دیـدار فـرمـانـده ارتـش سـرخ فـرسـتـاد. وى قـبـل از هـر سخنى سراغ میرزا را گرفت و تمایل شدید خود را براى دیدار با او اعلام کرد. بنابراین میرزا در راس هیئتى به انزلى رفت و در آنجا بـا فـرمـانـده ارتـش سـرخ دیـدار و مـذاکـره کـرد و نـسـبـت بـه چـنـد مـوضـوع تـوافـق کـلى حاصل شد.
اعلام حکومت جمهورى
پـس از تـوافـق جـنـگـلیـهـا بـا روسـهـا، سـران نهضت به رشت آمدند و در این شهر اعلام حکومت جمهورى کردند. آنان ضمن انتشار اعلامیه اى با عنوان ((فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فدائیان جنگل )) به مفاسد دستگاه حاکمه ایران و جنایات انگلیسیها اشاره کردند و در پایان نظریات خود را به شرح ذیل اعلام داشتند:
1- جمعیت انقلاب سرخ ایران ، اصول سلطنت را ملغى کرده ، جمهورى را رسما اعلان مى نماید.
2- حکومت موقت جمهورى حفاظت جان و مال عموم اهالى را به عهده مى گیرد.
3- هـر نـوع مـعـاهـده و قـرار دادى را کـه قـدیـمـا و جـدیـدا بـا هـر دولتـى مـنـعـقـد شـده اسـت ، لغـو و باطل مى شناسد.
4- حـکـومـت مـوقـت جـمـهـورى ، هـمـه اقـوام بـشـر را یـکـى دانـسـتـه ، تـسـاوى حـقـوق دربـاره آنـان قایل است و حفظ شعائر اسلامى را از فرایض ‍ مى داند.
کودتاى حزب عدالت
پـس از ورود ارتـش سـرخ بـه ایـران ، چـند تن از اعضاى حزب کمونیستى عدالت باکو نیز از روسیه وارد گیلان شدند. این افراد در رشت دست به تـشـکـیـل حـزبـى بـنـام عـدالت زدنـد و رفـته رفته ضمن برگزارى اجتماعات و سخنرانیها، عملا موارد توافق شده میان جنگلیها و روسها را زیر پا گـذاشـتـنـد و تـبـلیـغـاتـى را عـلیـه میرزا آغاز کردند. میرزا در تیر 1299، معترضانه رشت را ترک کرد و اعلام داشت تا زمانى که حزب عدالت از کـارهـاى خـلاف و حـمـله بـه اسـلام و تـبـلیـغ کـمـونـیـسـم دسـت بـر نـدارد بـه رشـت بـاز نـخـواهـد گـشـت . بـه دنـبال این حادثه اعضاى حزب عدالت که بعضى از آنان همچون احسان الله خان و خالو قربان قبلا از دوستان نزدیک میرزا بودند، درصدد بر آمدند کـودتـایـى را انـجـام دهند که طرح آن را قبلا ریخته بودند. نقشه کودتا این بود که میرزا یا باید کشته شود و یا دستگیر و از رهبرى انقلاب کنار رود. مـیـرزا کـه تـا حـدى از هـدف اعـضـاى حـزب و نـقـشـه خـائنـانـه آنـان مـطـلق شـده بـود، بـه جنگل رفت و در این درگیریها بسیارى از جنگلیها دستگیر یا کشته شدند.
شکست نهضت و شهادت میرزا کوچک خان جنگلى
پـس از تـسـلیـم خـالو قـربـان ، نـیـروهـاى دولتـى وارد رشت شدند و چون مذاکرات صلح با جنگلیها به نتیجه نرسید، نیروهاى دولتى به تعقیب جنگلیها پرداختند. برخى از نیروها متفرق ، برخى تسلیم و تعدادى نیز کشته شدند. با چنین وضع سخت و دردناکى میرزا در سرماى شدید زمستان از هـمـسـرش خـداحافظى و در اعماق جنگلها عقب مى نشیند تا بتواند نیروهاى پراکنده را در فرصت مناسب جمع آورى و سازماندهى کند. اما در اثر سرما از بین مى رود. روزنامه جنگل ارگان نهضت درباره هدف نهضت چنین نوشته است :
((مـا قـبـل از هـر چـیـز طـرفدار استقلال مملکت ایرانیم . استقلال به تمام معناى کلمه ، یعنى بدون اندک مداخله هیچ دولت اجنبى ، و طرفدار اصلاحات اسـاسى مملکت و رفع فساد تشکیلاتى دولتى ، که هر چه بر سر ایران آمده از فساد تشکیلات است . ما طرفدار یگانگى عموم مسلمانانیم . این است نظریات ما که تمام ایرانیان را دعوت به هم صدایى کرده ، خواستار مساعدتیم .))
رهبر نهضت جنگل یک روحانى و مرد دین بود. او انقلاب جنگل و همه مظاهر آن را از دریچه اندیشه هاى سیاسى که از اسلام آموخته بود، مى نگریست . او یک باره دست به قیام مسلحانه نزد، همه راهها آزمود و پس ‍ از یاءس وارد عمل و مردانه پا به صحنه کارزار نهاد.
او شـاهـد بـه تـوپ بـسته شدن مجلس شوراى ملى توسط محمد على شاه و تحصن علما در سفارت عثمانى بود. او به امید نجات مشروطه به مجاهدین پـیـوست و در فتح قزوین شرکت کرد و با مشاهده اعمال خلاف بعضى از مجاهدین به موطن خود رشت بازگشت ، اما بار دیگر به مجاهدین پیوست و در فتح تهران شرکت نمود و با قواى استبداد جنگید.
على رغم تلاشى که در تحریف چهره میرزا به عمل آمده ، به شهادت تاریخ ، وى از مجاهدان مشروطیت و از هواداران جناح اعتدالیون مجلس و وفادار به اسـلام بـود. او سـخـت به اتحاد جهان اسلام عشق مى ورزید. تاخت و تازهاى خارجى در صحنه سیاست و اقتصاد کشور و سیاست بازى عناصر منافق و خود فروخته ، وضع آشفته تر گیلان و بى کفایتى دولتمردان ، انگیزه هایى بود که این روحانى جوان ، حساس و دلسوخته را به میدان سیاست ، و سپس به صحنه کارزار کشاند.
نـخـسـت در برابر استبداد محمد على شاه ایستاد و سپس با شخصیتهاى با نفوذ تماس گرفت و در آخرین مرحله از تلاش خود سلاح به دست گرفت و در برابر نیروهاى بیگانه به مقاومتى جانانه پرداخت . او بارها در برابر مردم گیلان هدف از نهضت خود را احیاى قوانین اسلام اعلام کرد و یادآور شـد کـه مـیـرزا کـوچک هرگز اسلحه را از خود را احیاى قوانین اسلام اعلام کرد و یادآور شد که میرزا کوچک هرگز اسلحه را از خود دور نمى کند، مگر وقتى که مطمئن باشد افراد ایرانى از تجاوز متجاوزان بیگانه و ستمکاران داخلى مصون و از امنیت و رفاه برخوردار هستند.